Czytelnia
Prezentujemy recenzje książek: „Słowo architekta. O architekturze Polski Ludowej" oraz „Futerał. O urządzaniu mieszkań w PRL-u".
Od słów do czynów, czyli o architekturze powojennej Polski
Słowo pisane nie jest podstawowym medium architektury, choć teksty i wypowiedzi architektów kształtują jej wizerunek oraz wnoszą wiele do tego, jak postrzegają ją odbiorcy. Architektura jest syntetyczną wypowiedzią projektanta, która materializuje się w przestrzeni. Powinna być zwięzła i lapidarna, aby nie powodować konfuzji. Nieczytelna architektura, podobnie jak niezrozumiała wypowiedź, może powodować nieporozumienia i skutkować dezorientacją. Plan jest generatorem – pisał Le Corbusier w książce Ku architekturze (Vers une architecture). Bez planu jest tylko nieznośne dla człowieka doznanie bezkształtności, ubóstwa, chaosu i arbitralności. Nie sposób zaprzeczyć, że waga wypowiedzi przestrzennej architekta wpływa na jakość architektury i przestrzeni, którą ona organizuje. W badaniach, oprócz projektów i ich realizacji, ważne są jednak też założenia ideowe, komentarze i relacje twórców. W swojej najnowszej książce pt. Słowo architekta Błażej Ciarkowski, na kanwie licznych przytoczonych wypowiedzi projektantów, konstruuje spójną opowieść o architekturze powojennej Polski. Łączy te rozproszone głosy i poddaje je interpretacji, aby wyjaśnić genezę przemian o niezwykle złożonej proweniencji.
Publikacja podzielona jest na dwie zasadnicze części. W pierwszej autor kreśli złożony obraz powojennej architektury PRL-u – od odbudowy przez kontynuację modernizmu przedwojennego, zideologizowany choć niewątpliwie niemożliwy do pominięcia epizod socrealizmu i rzeczywistość po socrealizmie po późniejsze dążenia postmodernistyczne. Druga część prezentuje realia zawodu architekta, edukację, kontekst środowiskowy i polityczny. Wiele faktów przytaczanych w tej książce łączy się we wspólną całość dzięki odpowiedniemu zestawieniu i wyjaśnieniu często nieoczywistego i nieznanego szerzej kontekstu. Zwykle takie szczegóły umykają uwadze, tu jednak będąc kanwą opowieści, stają się wręcz pierwszoplanowym motywem. Umieszczone na końcu publikacji uwagi metodologiczne dopełniają jej naukową formułę. W opracowaniach akademickich zwykle umieszcza się je na początku, co skutecznie zniechęca czytelnika do dalszej lektury. Tu jednak autor, z właściwym sobie wyczuciem, oddał głos przede wszystkim architektom, co uczyniło ich dzieło upodmiotowionym. Tak przyjęta hierarchia powoduje, że cała opowieść staje się bardziej narracyjna, z korzyścią dla lektury.
Słowo architekta. O architekturze Polski Ludowej to praca naukowa o dużym potencjale dla przyszłych badaczy polskiej architektury powojennej. Jednocześnie może być ona łatwa w odbiorze dla czytelnika niezorientowanego w temacie, co czyni ją uniwersalnym źródłem wiedzy dla wszystkich zainteresowanych jej tematyką. Książka Błażeja Ciarkowskiego jest bodaj najbardziej kompletnym opracowaniem na temat polskiej architektury powojennej, jakie powstało w ostatnich latach. Co najważniejsze, nie jest to jedynie przegląd realizacji, lecz bardzo udana analiza krytyczna, zawierająca wypowiedzi twórców i interpretację faktów. Starannie dobrany archiwalny, często niepublikowany wcześniej, materiał ilustracyjny dopełnia dzieła i pozwala na zrozumienie omawianych zjawisk. Maciej Czarnecki